Artykuł

Katarzyna Maciejak

Katarzyna Maciejak

Wartości dzieci i rodziców a klimat rodziny


    Zainteresowanie wartościami wynika przede wszystkim z faktu, iż problem wartości dotyka najgłębszych ludzkich dylematów i wyborów. Szczególnie mocno pojawia się wtedy, gdy człowiek stawia sobie pytanie o cel i sens swych działań, kiedy pyta, jak Arystoteles w „Etyce nikomachejskiej,” - ”(…) co kosztem czego wybrać należy i co w imię czego należy wytrzymać?”. Formułowanie odpowiedzi na te i podobne pytania, a także podejmowanie prób realizacji wybranych przez osobę celów i kierunków dążeń, zależy w dużym stopniu od akceptowanych przez nią wartości.

Rozważania nad wartościami stanowią integralną część naukowych dyskusji. O wartościach pisze się i dyskutuje w ramach filozofii, socjologii, psychologii, antropologii kulturowej, historii, w naukach politycznych, w badaniach literackich. Jest to niewątpliwie zagadnienie interdyscyplinarne, analizowane z punktu widzenia różnych nauk, traktowane wieloaspektowo.

Geneza świata wartości


Jednym z najbardziej podstawowych pytań, jakie należy postawić omawiając proces kształtowania się indywidualnego świata wartości człowieka, jest pytanie o źródła tego procesu. Spór o wartości to także spór o ich genezę, o ich pochodzenie, o ich źródło. Oczywiście to, jakie wartości jednostka uznaje nie jest kwestią wyłącznie jej wyboru, lecz jest częściowo uzależnione od wielu czynników kulturowych, społecznych, osobowościowych i sytuacyjnych; wszystkie one pozostają zresztą we wzajemnych związkach. Niniejsze rozważania skupiły się przede wszystkim na roli rodziny w procesie nabywania wartości przez dziecko.

Rodzina jest pierwszą, naturalną grupą społeczną oddziałującą najwcześniej i najdłużej na każdego człowieka. Jej wpływ na rozwój osobowości jest największy, gdyż ma miejsce w tym okresie, kiedy osobowość dziecka jest najbardziej plastyczna i podatna na różnego rodzaju oddziaływania, a rodzina nie ma jeszcze konkurencji ze strony innych formalnych instytucji wychowania publicznego. Rodzinę, jako grupę społeczną charakteryzuje specyficzny rodzaj więzi łączącej jej członków, nie występującej w takim stopniu w innych grupach. W dobrze funkcjonującej rodzinie są to więzi bliskie, bezpośrednie, osobiste, sprzyjające kontaktom intymnym, a tym samym zwiększające możliwości wychowawcze rodziny. Prawidłowo ukształtowana rodzina jest dla dziecka tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocno identyfikuje się ono jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przyjmuje kultywowane w niej poglądy, wartości, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.

Proces nabywania wartości przez dzieci jest wyraźnie uzależniony od jakości relacji interpersonalnych między rodzicami a dziećmi oraz od tego, w jakim klimacie dokonuje się socjalizacja dziecka. „Klimat rodziny” – zgodnie z definicją Lucyny Kirwil określa charakter relacji wewnątrzrodzinnych, czyli specyficzne, emocjonalnie zabarwione ustosunkowania każdego z członków rodziny do pozostałych jej członków oraz specyficzne, stabilne wzorce interakcji w rodzinie. Klimat rodziny stanowi źródło określonych norm, wartości i interpersonalnych umiejętności; sprzyja rozwojowi jednych, a utrudnia rozwój innych zachowań u dziecka. Rodzina ze swoim specyficznym klimatem stanowi więc rodzaj kontekstu rozwojowego, w którym zachodzi wyposażenie dziecka w reguły interpretacji rzeczywistości i wzorce zachowań w tej rzeczywistości. Klimat rodziny w dużym stopniu zależy od zgodności rodziców w poglądach na wartości, co wpływa na poziom jakości ich małżeństwa; od postaw wychowawczych rodziców, które wpływają na jakość relacji rodziców i dzieci; oraz od całości interakcji, jakie mają miejsce w systemie rodzinnym.

Dorastająca młodzież a wartości


W przekazie międzypokoleniowym istotną rolę zdaje się pełnić wiek dziecka. Dzieje się tak między innymi dlatego, że wiek dziecka jest bardzo wyraźnie skorelowany z jego rozwojem intelektualnym, emocjonalnym i społecznym. Zainteresowanie wiekiem dorastania wynika z tego, iż w tym wieku dziecko staje się bardziej gotowe do rozumienia, oceny, a następnie internalizacji zachowań, postaw, czy też wartości ujawnianych przez rodziców. Poza tym spostrzeżenia dzieci w wieku dorastania, dotyczące matek i ojców, ich zachowania, postaw i wartości - cechuje duża wnikliwość i obiektywna trafność. Badania psychologiczne wykazują również, że wiek dziecka wpływa w sposób różnicujący na ciągłość transmisji międzypokoleniowej. W życiu jednostki ludzkiej występują zarówno okresy, kiedy to identyfikacja dziecka z rodzicami jest doceniana i podkreślana, jak również pojawiają się fazy, kiedy jednostka w sposób bardzo wyraźny podkreśla swoją odrębność, niezależność i nie chce być postrzegana jako podobna do swoich bliskich. Taka postawa szczególnie ma miejsce w okresie młodości. Sprawdzianem jakości oddziaływań rodzicielskich jest zatem okres dorastania - odchodzenia od podporządkowanych ról dziecięcych, uniezależnienia się od akceptacji, opieki i bliskości rodziców, określenia siebie i swoich wartości, które wyznaczają własny światopogląd oraz kryteria oceny siebie i świata, określają indywidualne cele życiowe i sposoby ich realizacji.

Badania



W związku z powyższymi założeniami teoretycznymi przeprowadziłam badania wśród 150 uczniów II klasy szkoły średniej (w wieku 17-18 lat). Celem przeprowadzonych przeze mnie badań było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jaka jest siła związku pomiędzy hierarchiami wartości deklarowanymi przez dorastającą młodzież i spostrzeganymi przez nich hierarchiami wartości ich rodziców. Głównym przedmiotem zainteresowań była próba analizy spostrzeganego przez młodzież klimatu rodziny i jego wpływu na siłę związku ich hierarchii wartości i hierarchii wartości ich rodziców. Była to więc analiza stosunków rodzice–dziecko; jakości relacji rodziców względem siebie jako partnerów związku małżeńskiego; więzi emocjonalnej istniejącej w rodzinie; systemu rodzinnego i wpływu tych czynników na międzypokoleniowy proces przekazywania wartości.

By odpowiedzieć na powyższe pytania, wykorzystałam następujące metody:

  • Skala Wartości Miltona Rokeacha - metoda ta posłużyła do zbierania informacji na temat hierarchii wartości deklarowanych przez dziecko w wieku dorastania i spostrzeganych przez nie hierarchii wartości rodziców.
  • Kwestionariusz Stosunków między Rodzicami i Dziećmi (PCR) A. Roe i M. Siegelmana posłużył do określania postaw rodzicielskich w percepcji młodzieży. Kwestionariusz opisuje pięć postaw rodzicielskich: postawę kochającą, postawę odrzucającą, postawę wymagającą, postawę liberalną oraz postawę ochraniającą.
  • Profil Rodziny Zbigniewa Gasia - ta metoda posłużyła jako technika diagnozy systemu rodzinnego, do określenia poczucia funkcjonalności rodziny (spójności, adaptacyjności, wzajemnego zrozumienia, ról rodzinnych, trudności rozwojowych, dezintegracji rodzinnej- w percepcji młodzieży).

Wnioski


Na podstawie uzyskanych wyników badań własnych, można sformułować następujące wnioski:

  1. Jeżeli spostrzegany przez młodzież klimat panujący w rodzinie jest korzystny, konstruktywnie wpływający na rozwój dziecka (tzn. im jest większa zgodność matki i ojca w poglądach na wartości; im dziecko doznaje więcej miłości i ciepła ze strony rodziców; im członkowie rodziny przeżywają większe poczucie wspólnoty, bliskości emocjonalnej, bardziej konstruktywnie radzą sobie z problemami rodzinnymi, współdziałają w trudnościach oraz wzajemnie uzupełniają się w rolach rodzinnych i obowiązkach) - tym bardziej młodzież identyfikuje się z wartościami rodziców, tym silniejszy jest związek hierarchii wartości dzieci i ich rodziców.
  2. Jeżeli natomiast spostrzegany przez dorastającą młodzież klimat rodzinny jest niekorzystny (tzn. im większa rozbieżność hierarchii wartości matki i ojca; im dziecko doznaje więcej odrzucenia, wrogości, chłodu ze strony rodziców; im w rodzinie występuje więcej patogennych ról, dezintegracji, a sytuacje kryzysowe nie jednoczą rodziny lecz nasilają poczucie zagrożenia i poziom dysfunkcjonalności) - tym bardziej dorastający podkreśla różnice między sobą a rodzicami, nie identyfikuje się z wartościami rodziców, a siła związku hierarchii wartości dzieci i rodziców jest mniejsza.

Praktyczne zastosowania uzyskanych wyników badań


W praktyce uzyskane wyniki mogą być przydatne przede wszystkim:

  1. Rodzicom dorastających – pomogą uświadomić im, że to przede wszystkim od nich, jako osób znaczących (ich wartości, poglądów, postaw wychowawczych, zachowania) - zależy zbieżność hierarchii wartości ich dzieci, z ich własną hierarchią wartości. Zatem, jeżeli rodzice pragną przekazać dzieciom swoje wartości, muszą sobie zdać sprawę, iż w dużym stopniu uzależnione jest to od klimatu panującego w rodzinie, na który mają bardzo duży wpływ. Rodzice poprzez postawy wychowawcze (szczególnie przez postawę kochającą czy odrzucającą), relacje z dzieckiem i ze współmałżonkiem, oraz poprzez bliskość emocjonalną, zrozumienie i współdziałanie ze wszystkimi członkami w rodzinie, wpływają na międzypokoleniową transmisję wartości, postaw, zachowań.
  2. Dorastającej młodzieży - pomogą rozwiązać pojawiające się problemy własnej tożsamości, pokonać kryzys, scalić dotychczasową wiedzę o sobie zawartą w pełnionych przez siebie rolach (syna czy córki), uzyskać integrację swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Młodzi ludzie mogą uświadomić sobie wpływ rodziców na ich osobowość, wartości, poglądy i zachowania; czy, w przypadku braku wyraźnych wzorców identyfikacyjnych, niekorzystnego klimatu w rodzinie – źródła przeżywanej niepewności i kryzysu tożsamości.
  3. Nauczycielom i wychowawcom – pomogą uświadomić, iż geneza problemów wychowawczych tkwi nie tylko w dziecku, ale jest wynikiem niekorzystnych relacji wewnątrzrodzinnych. Dzięki temu wzrośnie przekonanie, iż oddziaływaniem wychowawczym i terapeutycznym objęte powinny być całe rodziny.
  4. Terapeutom rodzinnym - w terapii systemowej, którzy dzięki wiedzy na temat niezbędnych warunków procesu efektywnej transmisji międzypokoleniowej w rodzinie, mogą wpływać na kształtowanie korzystnego klimatu rodziny, niezbędnego dla prawidłowo funkcjonującej rodziny i procesu przekazywania wartości.


    Autorks jest psychologiem. Pracuje w gimnazjum w Rudzie Śląskiej. Artykuł został opracowany na podstawie pracy magisterskiej autorki „Związki wartości dzieci i rodziców a klimat rodziny”.


Bibliografia


  • Bulla B. (1987), Spostrzeganie hierarchii wartości rodziców przez młodzież a jej własna hierarchia wartości, w: Orientacja dzieci i młodzieży w sytuacjach społecznych, red. John- Borys M., Katowice, Osolineum;
  • Kirwil L. (1993), Zmiany klimatu w rodzinie z dorastającym dzieckiem, w: Badania nad rozwojem w okresie dorastania, red. Smoleńska Z., Warszawa, Instytut Psychologii PAN;
  • Kita B., Sitarczyk M. (1994), Postawy rodzicielskie a kryzys w wartościowaniu u młodzieży w wieku dorastania, Psychologia Wychowawcza, nr 4;
  • Przetacznik- Gierowska M., Włodarski Z. (1994), Psychologia wychowawcza, Warszawa, PWN;
  • Rostowska T. (1995), Niektóre uwarunkowania transmisji międzypokoleniowej w rodzinie, Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej, tom 3, nr 1;
  • Sitarczyk M. (1995), Transmisja międzypokoleniowa postaw rodzicielskich, w: Psychologia wychowawcza stosowana, red. Gaś Z., Warszawa, Wydz. UMCS;
  • Ziemska M. (1980), Rodzina i dziecko, Warszawa, PWN;



Opublikowano: 2010-08-31



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy