Artykuł

Krzysztof Jurek

Krzysztof Jurek

Wybrane koncepcje tożsamości jednostki w perspektywie psychologicznej


Pojęcie "tożsamość" ma charakter interdyscyplinarny i funkcjonuje w wielu naukach. Pozostaje w kręgu zainteresowania socjologii, psychologii, politologii, czy pedagogiki. Zbigniew Bokszański pisze, że "zyskało [ono] w pracach wielu autorów status koncepcji podstawowej zarówno w analizach materiałów empirycznych odzwierciedlających właściwości egzystencji społecznej jednostki, jak i w publikacjach czysto teoretycznych" [1]. Tożsamość jednostki zdaniem wielu autorów jest niezbędnym lub co najmniej zasadniczym narzędziem służącym w analizie sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym oraz w próbach wyjaśnienia i zrozumienia kluczowych form społecznych [2]. Jak twierdzi Andrzej Tyszka, samo jej posiadanie nie jest sprawą ani błahą, ani obojętną. Każdy bardziej lub mniej mocno pragnie być jakiś, odczuwa chęć istnienia które nie rozmywa się w nijakości czy przygodności. Posiadanie akceptowanych i afirmowanych właściwości jest warunkiem dobrej samooceny, odczuwania wartości własnej osoby, bycia szanowanym przez innych czy w końcu jest atrybutem społecznej egzystencji jednostki w świecie wartości [3].

Pojęcie tożsamości jednostkowej wprowadził do nauk społecznych Erik Erikson w I połowie XX wieku. Swoistym paradoksem jest fakt, że niepodważalne miejsce w renesansie zainteresowań problematyką tożsamości na obszarze nauk społecznych należy do naukowca, którego punkt widzenia został uformowany przez psychoanalizę i psychoanalityczną praktykę kliniczną. Najpełniejszą definicję tożsamości Eriskon zaprezentowal w książce "Dzieciństwo i społeczeństwo". Tożsamość "to coś więcej niż suma dziecięcych identyfikacji. To narastająca w toku doświadczeń zdolność ego do integrowania wszystkich identyfikacji obejmujących zmienny bieg libido, umiejętności rozwinięte na podstawie wrodzonego wyposażenia oraz możliwości wynikłe z ról społecznych" [4]. Tak rozumiana tożsamość pełni rolę czynnika, który integruje całe spektrum różnorodnych i historycznie zmiennych doświadczeń jednostki [5]. Kształtowanie osobowości w podejściu E. Eriksona jest o tyle ważne, że dla głębszego zrozumienia tych procesów należy wziąć pod uwagę także bieg historii i tworzenie kultury symbolicznej. "W istocie chodzi mu o zespolenie psychologii i kulturalistycznie zorientowanej socjologii, które łącznie dopiero są zdolne uchwycić współzależność pomiędzy siłami psychicznymi ego, zinternalizowanymi wpływami środowiska, historią i kulturą. Te czynniki wpływają na konstruowanie poczucia tożsamości jednostki, a kryzys świadomości może być związany nie tylko z walką wewnętrzną, ale także z wstrząsami zewnętrznego świata i konfliktem ze społeczeństwem" [6]. Podmiotowość człowieka wiąże się z procesem kształtowania autonomii. Autonomia osoby to istnienie własnego systemu ocen, systemu wartości i zadań, odpowiedniej wiedzy o sobie i o świecie, dzięki czemu jednostka jest w stanie zrozumieć bieg zdarzeń i faktów. Człowiek jest w stanie podporządkować się im świadomie lub podporządkować je własnym dążeniom [7]. Problem kształtowania ludzkiej autonomii rozpatruje się w dwóch fazach: dojrzewania psychicznego człowieka i rozwoju osobowości osoby dorosłej. Dojrzewanie psychiczne to przechodzenie od stanu zależności do stanu autonomii. Proces kształtowania autonomii a co za tym idzie podmiotowości można znaleźć w modelu życia określonym przez E. Eriksona jako cykl witalności [8]. E. Erikson wyodrębnił osiem faz rozwojowych jednostki składających się na ów model. Oto one [9]:

  • Faza I - potrzeba i zdolność ufności jako rodzaj nastawienia wobec świata, otwarcie na świat, siła nadziei na możliwość spełnienia pragnień, ogrywa główną rolę w kształtowaniu kompetencji podmiotowych, pozwala bowiem na dostrzeżenie ograniczeń i uświadomienie szans na ich zmiany;
  • Faza II - zdolność walki o autonomię, to etap emancypacji pierwotnej, pojawia się poczucie niezależności, osoba przejawia własną wolę, kieruje swym działaniem, jest ich podmiotem;
  • Faza III - skłonność do inicjatywy, ambicja, dążenie do celu, wytrwałość, przełamywanie barier, zdolność do odczuwania winy i niepokoju, postrzeganie skutków działania znaczący element poczucia podmiotowości;
  • Faza IV - adekwatność wobec oczekiwań otoczenia, edukacja jako klucz poszerzający możliwości, poszerzanie potencjału społecznych interakcji;
  • Faza V - potrzeba wierności jako potwierdzenie własnej wartości, budowanie obrazu własnej osoby, opartego na wartościach, poszukiwanie własnej ideologii, tworzenie podmiotowości;
  • Faza VI - rozwiązanie problemu tożsamości. Tożsamość to synteza wszystkich dotychczasowych przeżyć i doświadczeń, dojrzałość do intymności, wspólnota jako wartość autoteliczna, widzenie siebie przez pryzmat "my", potrzeba miłości, przywiązania i akceptacji;
  • Faza VII - uniwersalizacja własnej troski o dobro innych, troskliwość, widzenie sienie przez pryzmat innych, poprzez możliwość tchnięcia nowego impulsu życiowego, poprzez wpływanie sobą na aktywność innych;

  • Faza VIII - zdolność do syntezy wewnętrznych doświadczeń, mądrość życiowa, napięcie między integralnością życiową a bodźcami prowadzącymi do rozpaczy, poczucia niespełnienia.

E. Erikson wskazuje, że proces rozwoju podmiotowego nie dokonuje się w sposób ciągły, lecz w fazach, w których jednostka każdorazowo musi pokonywać specyficzne problemy, przez co zyskuje zaufanie do siebie, do swoich możliwości intelektualnych, tworzy koncepcje siebie. Podjęcie roli społecznej osoby dojrzałej powoduje, że autonomia jednostki jest stabilna. Nurt psychofizyczny obejmuje również teorię organicystyczną. Jej założenia zakładają minimalizację znaczenia środowiska zewnętrznego na przebieg rozwoju jednostki a kładą nacisk na wewnętrzne potencjalne zdolności. Twórcy tej teorii między innymi Abraham Maslow twierdzą, że szkielet struktury psychicznej, na podstawie którego realizuje się jedno z podstawowych dążeń ludzkich do poszukiwania autonomii i tożsamości jest podstawą samorealizacji i rozwoju [10]. Tożsamość to posiadanie przez jednostkę wizji własnej osoby, dokonywanie autocharakterystyki przez względnie trwałą strukturę uczuć, wartości, przedstawień odnoszących się do samego siebie [11].

E. Erikson podejmuje również problematykę tożsamości grupy i interpretuje ją jako poczucie wspólnoty, która dojrzewa wraz z rozwojem jednostki i historią grupy. Henri Tajfel zjawisko to określa tożsamością społeczną, którą M. Melchior ujmuje w kategorii osobistego odczucia i stwierdza, że jest to swoistego rodzaju zestaw samookreśleń jednostki, dotyczących jej społecznych zaszeregowań. Jednostka opisuje własną osobę nie różnicując między ja a my, a jednocześnie różnicując między my a oni, inni [12].

Ujęcie problematyki tożsamości w perspektywie doświadczeń jednostki wymaga odwołania się do koncepcji psychologicznych, a zwłaszcza teorii osobowości. Dopiero one w pełni pokazują jaki wpływ na życie ma pozytywny obraz siebie, swoich cech biologicznych i psychicznych. Powyżej zaprezentowana została pokrótce teoria E. Eriksona, który wprowadził pojęcie tożsamości. Jednak przed Eriskonem pojawili się badacze, którzy nawiązywali do badanego zjawiska jeśli nie wprost, to poprzez własną siatkę pojęciową. Problematyka "ja" i obrazu siebie została wprowadzona do rozważań psychologicznych przez Williama Jamesa już XIX w, konkretnie w 1890 roku w pracy Principles of Psychology. Od tamtego czasu stanowi element wielu teorii osobowości. Poprzez "ja" James rozumie świadomość samego siebie, całokształt procesów psychicznych, ale również wszystko to, do czego mamy poczucie własności to jest posiadane rzeczy, rodzina przyjaciele [13].

Obraz siebie ma głębokie zakorzenienie w tradycji myśli psychologicznej. James zapoczątkował problematykę, która została podjęta przez przedstawicieli głównych nurtów psychologicznych: psychodynamicznych (Carl Jung, Karen Horney, Harry Stack Sullivan), behawioralnych (Burrhus Skinner), poznawczych (Zbigniew Zaborowski, Józef Kozielecki, Maria Jarymowicz, Anna Brzezińska, Raymond Cattell) czy humanistycznych (C. Rogers, Gordon W. Allport, Arthur W. Combes, Donald Snygg). Nie są to oczywiście wszyscy badacze, którzy podjęli tematykę obrazu siebie, ale wydaje się, że wymienieni autorzy poświęcili jej najwięcej uwagi [14]. W niniejszym artykule szerzej zaprezentowane zostaną dwa stanowiska.

Pierwsze to koncepcja G. Allporta, która miała znaczący wpływ na kształtowanie się i rozumienie problematyki obrazu siebie. Teoria proprium, bo o niej tu mowa, opiera się na przyjętej przez niego koncepcji osobowości. Autor definiuje osobowość jako: "dynamiczną organizację wewnątrz jednostki tych psychofizycznych systemów, które determinują unikalne przystosowanie do środowiska" [15]. Posiada ona dyspozycję do realizowania swoich możliwości, poprzez między innymi "dążenie do uzyskania indywidualności, do wykształcenia indywidualnego stylu życia - świadomego siebie, samokrytycznego i rozwijającego się w swym własnym duchu" [16]. Proprium (od łacińskiego proprius, co oznacza własny) jest tym, co tworzy indywidualność. Obejmuje te aspekty osobowości, które współtworzą jej wewnętrzną całość i odznaczają się cechą bycia własnością podmiotu .

G. Allport wyróżnia w proprium osiem funkcji i aspektów, które rozwijają się od wczesnego dzieciństwa [17]:
  1. Poczucie własnego ciała, czyli "ja" cielesne. Tworzy je strumień doznań płynących z naszego ciała, a jego podstawą są doznawane bóle, przyjemności oraz wrażenia cielesne. To poczucie odrębności własnego ciała od innych, świadomość funkcji ciała, jest czymś bardzo intymnym i podstawowym. Stanowi ono rdzeń wokół, którego kształtuje się osobowość.
  2. Poczucie tożsamości, które kształtowane jest stopniowo i z trudem, w wyniku interakcji społecznych. Dziecko będąc z druga osobą, obserwując jej zachowanie, uświadamia sobie, że nie jest nią. Daje ono poczucie bycia ta samą osoba pomimo upływu czasu.
  3. Miłość własna, określana przez Allporta jako krzykliwy rys ludzkiej osobowości. Jest on związany z potrzebą przetrwania, wynikającą z woli mocy, uczucia zadowolenia z siebie i dumy. Może ona stanowić dominującą cechę natury człowieka, aczkolwiek nie musi być suwerenna.
  4. Rozszerzone "ja" obejmuje wszystko, co człowiek określa jako "moje",
    a jednocześnie ma to dla niego zabarwienie uczuciowe. W życiu dorosłym może ono obejmować bardzo wiele. Mogą to być wartości moralne, czy religijne, a także ideały.
  5. Nośnik racjonalności, który pozwala na odkrywanie, a następnie posługiwanie się zdolnościami myślenia podczas rozwiązywania problemów. Allport, za Boecjuszem stwierdza, iż racjonalność jest najwybitniejszą cechą osobowości. Podkreślał także, że "ego" w koncepcji Freuda jest istotnym regulatorem pomiędzy wewnętrznymi potrzebami, a światem zewnętrznym jako nośnikiem racjonalności.
  6. Obraz własnej osoby lub inaczej jaźń fenomenologiczna, która zawiera dwa aspekty: realny, czyli to jak osoba spostrzega swoje aktualne zdolności, status, czy role, oraz idealny czyli aspiracje jednostki. Według Allporta obraz idealny stanowi aspekt wyobrażeniowy proprium. Pełni on rolę pomostu pomiędzy teraźniejszością i przyszłością, a także wyznacza drogę wielu posunięć.
  7. Dążenia osobiste. Ten aspekt uwzględnia motywacyjną rolę proprium. Obejmuje on własne motywy, dążenia do zaspokajania potrzeb oraz dążenia do samodoskonalenia się. Autor przeciwstawia się uproszczeniom w sferze motywacji. Uważa, że funkcje motywacji nie mogą być sprowadzane jedynie do sfery popędów. Posiadanie odległych celów jest charakterystyczne dla człowieka dojrzałego.
  8. Podmiot poznania. Odnosi się do aktu postrzegania i poznawania, czyli uświadamiania sobie różnych wymiarów siebie. Allport uważa za "perwersję natury" fakt, iż funkcja ta została tak słabo poznana i jest elementem budzącym niezgodę wśród filozofów.

Proprium obejmuje wszystkie wymienione wyżej funkcje i aspekty, które sprawiają, że osobowość staje się niepowtarzalną jednością, czymś bliskim subiektywnie, ważnym co wpływa na zachowanie i całościowy rozwój człowieka.

Druga teoria odnosi się do samowiedzy. Teoria ta, której twórcą był Józef Kozielecki, zajmuje się informacjami o własnej osobie, które są reprezentowane w świadomości. Inaczej mówiąc, przedmiotem teorii Kozieleckiego jest obraz własnej osoby, który został świadomie ukształtowany, którego składniki jednostka może aktualizować w pamięci i komunikować o nich w formie językowej [x]. Teoria samowiedzy wychodzi z założenia, że człowiek nabywa a potem koduje w pamięci wiedzę o świecie zewnętrznym i samym sobie. Wiedza ta określana jest niejednokrotnie jako indywidualne doświadczenie. Jej składnikami są informacje o naturalnym środowisku, a więc o rzeczach, organizmach oraz relacjach zachodzących pomiędzy nimi. Zasadniczym elementem wiedzy są dane o ludzkim świecie, dotyczące zachowania się człowieka i grup społecznych. W systemie wiedzy zawarte są informacje na temat kultury, będącej produktem wielu pokoleń. Treścią świadomości człowieka są różnorodne dzieła sztuki, odkrycia naukowe, systemy społeczno-polityczne i religie. Obok wiedzy o świecie zewnętrznym człowiek posiada informacje o własnej osobie, o swoich możliwościach, cechach charakteru, dojrzałości emocjonalnej. Zbiór powyższych danych określamy mianem obrazu samego siebie (inaczej autoportretem psychicznym). Wiedza jaką posiada człowiek jest złożona i różnorodna. Obok informacji uzasadnionych pojawiają się sądy niepewne czy też zupełnie fałszywe [x]. Badania prowadzone przez pedagogów i psychologów doprowadziły do twierdzenia, że wiedza jaką posiada człowiek pełni cztery zasadnicze funkcje:
  1. Funkcję poznawczą - dzięki informacjom utrwalonym w pamięci jednostka tworzy w sobie w miarę spójny i uporządkowany obraz świata.
  2. Funkcję instrumentalną - wiedza jest środkiem do osiągania celów.
  3. Funkcję generatywną - wiedza jest materiałem niezbędnym do pracy twórczej, umożliwia tworzenie nowych pomysłów technicznych, formułowanie hipotez.
  4. Funkcję motywacyjną - pobudza i uruchamia czynności, dane niepewne wywołują ciekawość, która rodzi motywację poznawczą, ukierunkowuje działanie człowieka.

Podstawowymi elementami teorii samowiedzy są sądy osobiste. Kozielecki przez pojęcie sądu rozumie każdą myśl, która zdaje sprawę z pewnego stanu rzeczy, która zdaje sprawę z tego, że tak a tak jest lub że tak a tak nie jest. Można wyodrębnić pięć klas sądów tworzących samowiedzę jednostki [20]:
  1. Sądy opisowe - zwane samopisem, należą do nich myśli takie jak " studiuję psychologię", "interesuję się psychologią". Samopis jest obrazem własnej osoby, dominuje w pamiętnikach, dokumentach osobistych, życiorysach. Sądy opisowe informują przede wszystkim o cechach wyróżniających z otoczenia czyli cechach dystynktywnych.
  2. Sądy wartościujące - zwane samoocenami. Są to sądy typu "panuję nad sobą", "jestem wrażliwy". Samooceny dotyczą specyficznych cech człowieka takich jak właściwości fizyczne (wygląd), cechy osobowości (zdolności twórcze, dojrzałość emocjonalna), stosunki z innymi ludźmi (atrakcyjność społeczna). Samooceny, które ludzie formułują mogą być pozytywne lub negatywne. Rodzaj samooceny zależy prawdopodobnie od takich czynników jak status społeczno - ekonomiczny jednostki oraz jej sytuacja rodzinna. Oceniając siebie jednostka bierze również pod uwagę wyniki swoich działań, porównuje je z rezultatami planowanymi oraz osiągnięciami innych, wyrabia pogląd o swoich możliwościach, kompetencjach. Wielu badaczy podkreśla również, że samooceny zależą od opinii i ocen formułowanych przez innych ludzi.
  3. Sądy o standardach osobistych - to zespoły życzeń i pragnień na temat własnej osoby, sądy na temat tego jacy ludzie chcieliby być, są to sądy typu "chcę być magistrem psychologii". Standardy osobiste zależą od wielu czynników między innymi od systemu wartości rodziców, ich metod wychowawczych, stosunków interpersonalnych między matką, ojcem a dziećmi. Istotny wpływa ma również status ekonomiczno-społeczny rodziców, warunki materialne, wykształcenie rodziców.
  4. Sądy o regułach generowania wiedzy o sobie - są to sądy typu "sumując wady
    i zalety myślę, że jestem dobrze przystosowany". Człowiek tworząc obraz siebie stosuje określone reguły, które decydują o procesie zbierania informacji
    o sobie i ich integracji. Możemy wyróżnić trzy podstawowe strategie: liniową (kompensacyjną), która polega na sumowaniu dostępnych informacji o swoich sukcesach, niepowodzeniach, wadach, zaletach, koniunkcyjną, zgodnie z którą jednostka formułuje wysokie samooceny jedynie wtedy gdy wszystkie informacje na dany temat są pozytywne i alternatywną, która zakłada, że jednostka formułuje wysokie samooceny wtedy gdy co najmniej jedna informacja na dany temat jest pozytywna.
  5. Sądy dotyczące reguł komunikowania wiedzy osobie - decydują one o tym, jak jednostka prezentuje siebie w środowisku, jak przekształca "ja prywatne" w "ja publiczne". Człowiek w pewnych warunkach dokonuje faworyzacji własnej osoby mówiąc o zaletach, których nie posiada, w innych sytuacjach - realistycznie przedstawia swoje wady i zalety. Ważną rolę odgrywa tu sprawa aprobaty społecznej - gdy człowiek dąży do uznania jest bardzie skłonny do ukazywania swojej osoby w jaśniejszych kolorach.
Obok sądów strukturę samowiedzy stanowią tak zwane składniki złożone (samoakceptacja i tożsamość), które stanowią kombinację wyżej wymienionych sądów.

Aby samowiedza mogła się kształtować, a następnie rozwijać muszą zostać spełnione cztery, tworzące pewną całość, warunki:
  1. Powstanie antropocentrycznej kultury - takiej, w której człowiek jest traktowany podmiotowo, samodoskonalenie stanowi cel wychowania, a rola autonomii i odrębności jest wyraźnie podkreślona.
  2. Poziom rozwoju ekonomicznego i organizacyjnego społeczeństwa, powinien być na tyle wysoki, aby wiedza o kompetencjach, motywacji czy emocjach człowieka była ważna dla niego i decyzji podejmowanych w życiu.
  3. Rozwój abstrakcyjnego myślenia, aby człowiek potrafił posługiwać się pojęciami o wysokim stopniu ogólności, przez co posiadał umiejętność formułowania ogólnych sądów o sobie, dokonywać ich hierarchizacji.
  4. Rozwój języka - pozwalający dokładniej opisać siebie. Terminy takie jak: samodzielność czy samoakceptacja są niezbędne do kategoryzacji informacji o sobie.

Rozwój obrazu siebie jest procesem długofalowym, wymagającym sprzyjających okoliczności, właściwych dyspozycji psychobiologicznych. Zajmujący się tym zagadnieniem psychologowie są na ogół zgodni co do tego, że rozwój "ja" dokonuje się wraz z osobniczym rozwojem człowieka, który nabywa doświadczenia.

W różnym wieku oraz na różnym poziomie rozwoju inne treści mają wpływ na jego formowanie. Czynniki te najogólniej podzielić można na dwie grupy: czynniki anatomiczno-fizjologiczne takie jak: wygląd zewnętrzny, budowa anatomiczna, sprawność fizyczna, funkcjonowanie organizmu oraz ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu oraz druga grupa czynniki psychospołeczne związane z pochodzeniem społecznym, kulturą rodziny, zdobytym doświadczeniem na terenie domu rodzinnego, szkoły, organizacji dziecięco- młodzieżowych, środków masowego oddziaływania takich jak: książka, kino, telewizja. Janusz Reykowski obok wymienionych czynników dodaje rolę ustroju społeczno-ekonomicznego. "W kraju w którym życie ludzkie, wolność osobista, podstawowe prawa człowieka w praktyce mają niewielką wartość, następują poważne przekształcenia również w poczuciu własnej wartości" [21]. J. Reykowski za decydujące czynniki wpływające na formowanie obrazu siebie uznaje doświadczenia jednostki, w których poznaje ona swoje możliwości działania oraz w wyniku których osoba osiąga określoną pozycję w grupie społecznej i opinie innych ludzi, z którymi osoba miała styczność.

Reaumując, negatywny obraz siebie powoduje zmniejszenie własnej aktywności oraz ekspansywności i unikanie trudniejszych zadań. Człowiek o negatywnym obrazie siebie odczuwa często smutek i przygnębienie Często martwi się o przyszłość, uważa siebie za człowieka niewydolnego, któremu wszystko się nie udaje. Osobie z zaniżonym obrazem siebie tak naprawdę nic nie daje prawdziwego zadowolenia, ponadto osoba taka przeżywa wyrzuty sumienia, ma poczucie bycia winnym odczuwa względem siebie niechęć. Wycofanie "zakłóca" kształtowanie tożsamości jednostki, która, jak podkreśla Allport, rodzi sie w interakcji społecznej.

Obraz siebie osoby psychicznie dojrzałej jest pozytywny. Człowiek psychicznie dojrzały wierzy w siebie, wierzy, że jest zdolny do walki z życiem. Ma obraz siebie jako osoby normalnej, akceptowanej przez innych, równie wartościowej jak inni ludzie, a jednocześnie dostrzega swoje najmocniejsze strony, które decydują o jego wyjątkowości.


    Autor jest magistrem socjologii, licencjatem politologii, od roku 2010 asystentem w Katedrze Socjologii Kultury Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; pracownikiem naukowo -dydaktycznym. Jego zainteresowania badawcze obejmują problematykę tożsamości, komunikacji międzykulturowej oraz mediów i kultury.



Opublikowano: 2011-08-24



Oceń artykuł:


Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu

Zobacz więcej komentarzy