Reklamy
Artykuł
Paweł Borowiecki
O postawach wobec osób z niepełnosprawnością
Zainteresowanie problematyką niepełnosprawności staje się coraz większe i powszechniejsze. Coraz większym zmianom ulega podejście społeczeństwa do niepełnosprawności, a przede wszystkim postawy wobec ludzi nią dotkniętych. Coraz mniej powszechna staje się postawa izolacji i dyskryminacji. Obecnie osoby niepełnosprawne starają się być aktywne. Mają coraz większe szanse rozwoju oraz normalnego życia wśród ludzi zdrowych. Widoczne jest to głównie w sferze edukacji. W dzisiejszych czasach wszystkie dzieci niepełnosprawne mogą uczyć się w różnych typach szkół. Na dużą uwagę zasługuje fakt, iż sytuacja zmieniła się także na poziomie szkolnictwa wyższego. Jeszcze do niedawna bardzo niewielka część osób niepełnosprawnych w naszym kraju mogła studiować i posiadała wyższe wykształcenie. Obecnie bardzo wiele polskich uczelni dostosowuje swoje warunki tak, by niepełnosprawna młodzież mogła studiować wraz ze swoimi zdrowymi rówieśnikami. Oprócz warunków architektonicznych i technicznych, zmianie ulegają ludzkie postawy i zachowania.
Termin "postawa" jest dość często stosowany w codziennym życiu. Nie zawsze uświadamiamy sobie jego znaczenie, które w literaturze definiowane jest wielorako. Postawa jest jednym z podstawowych pojęć psychologii społecznej i socjologii. Pierwotnie pojawiło się na gruncie nauk socjologicznych i później zostało zapożyczone w psychologii społecznej. Aktualnie stanowi podstawowe pojęcie psychologiczne. Terminu "postawa" używamy, aby nazwać emocje i uczucia, jakie towarzyszą nam w kontaktach z innymi ludźmi lub wyjaśnić zachowania pojawiające się w różnych sytuacjach społecznych. Stosowany jest on również przez specjalistów różnych dziedzin: psychologii, filozofii, socjologii, pedagogiki, chociaż w każdej z tych nauk rozumiany jest w innym zakresie znaczeniowym.
Najbardziej znaną definicją postawy w ujęciu psychologicznym jest ta opracowana przez M. Ziemską. Według niej postawa to "tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu, czyli ogólniej mówiąc, jakiegoś przedmiotu, na który jest skierowana" (1973, s. 31). W podobny sposób postawę definiują inni polscy i zagraniczni autorzy m.in. S. Nowak, K. Obuchowski, T. Mądrzycki, E. Aronson. Zwracają oni jednak uwagę na jeszcze jeden bardzo istotny fakt, iż postawa jest czymś stałym, tzn. trwałym (trwającym przez długi czas). Jest to trwała tendencja do zachowania się w określony sposób wobec kogoś lub czegoś. Postawa to utrwalony sposób emocjonalnego ustosunkowania się do danego obiektu.
T. Mądrzycki (1977) wyróżnia następujące cechy postawy:
Każda postawa składa się z trzech komponentów, zwanych także składnikami lub elementami, do których należą:
Postawy są czymś nabytym i wyuczonym. Kształtują się w ciągu naszego życia, głównie w procesie socjalizacji i za sprawą środowiska społecznego, gdyż człowiek jest istotą społeczną. Należy również zaznaczyć, że nasze postawy mogą ulegać zmianom, ale są ściśle związane z naszą psychiką i strukturą osobowości.
Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych są bardzo różnorodne i wyrażają się we wszystkich trzech składnikach: poznawczych (wiedza i przekonania dotyczące osób niepełnosprawnych), emocjonalnych (emocje i uczucia wobec osób niepełnosprawnych) i behawioralnych (zachowania wobec osób niepełnosprawnych) (A. Sękowski, 1994). Można je więc scharakteryzować ze względu na: kryterium oceny osoby niepełnosprawnej, kryterium poznawcze oraz kryterium emocjonalnych interakcji społecznych. W literaturze przedmiotu wymieniane są najczęściej dwie przeciwstawne postawy wobec osób niepełnosprawnych: pozytywne (akceptacja) lub negatywne (odrzucenie). H. Larkowa (1970) dodaje jeszcze trzeci rodzaj - postawy ambiwalentne, czyli zmienne lub obojętne. Uważane są one również za negatywne. Istnieją także inne klasyfikacje postaw wobec osób niepełnosprawnych, które uwzględniają różne wymiary niepełnosprawności, takie jak: widoczność niepełnosprawności, wpływ niepełnosprawności na możliwość komunikacji, stygmatyzacja społeczna, trudności w zakresie samoobsługi, stopień samodzielności i niezależności.
Biorąc pod uwagę komponent poznawczy, pozytywne postawy wobec osób niepełnosprawnych charakteryzuje głównie nie kierowanie się w życiu stereotypami dotyczącymi niepełnosprawności. Pozytywne nastawienie poznawcze (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego niepełnosprawność), znajomość potrzeb osoby i poziomu ich zaspokojenia, obiektywne dostrzeganie zalet i możliwości osoby niepełnosprawnej oraz jej osiągnięć. Negatywne postawy charakteryzuje negatywne nastawienie poznawcze, przesadne zwracanie uwagi na wygląd osoby niepełnosprawnej, zwracanie szczególnej uwagi na samą niepełnosprawność, przecenianie brzydoty niepełnosprawności, kierowanie się stereotypami, mała wiedza na temat osób niepełnosprawnych.
Analizując komponent emocjonalny, postawy pozytywne charakteryzują się obiektywną i realną oceną wpływu niepełnosprawności na psychikę i funkcjonowanie człowieka oraz realnym spostrzeganiem ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej. Negatywnymi postawami są natomiast uczucie litości lub nadopiekuńczości wobec niepełnosprawnych, niedocenianie, ciekawość, deprecjonowanie, przecenianie wpływu niepełnosprawności na psychikę, wyolbrzymianie ograniczeń.
W ujęciu behawioralnym pozytywne postawy wobec osób z niepełnosprawnością odznaczają się: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy, integrowaniem osób niepełnosprawnych. Postawy negatywne związane są z: powiększaniem dystansu społecznego, brakiem akceptacji dla udziału osób niepełnosprawnych w różnych kontaktach i interakcjach społecznych, uczuciem lęku i zakłopotania w obecności osoby niepełnosprawnej.
Według specjalistów pozytywne postawy społeczeństwa i najbliższych, zawierające krytyczną, lecz obiektywną i życzliwą ocenę osoby niepełnosprawnej, stanowią warunek konieczny dla rozwoju jej poczucia bezpieczeństwa, a tym samym dla prawidłowego przystosowania społecznego. Szacunek i akceptacja wyrażane przez otoczenie społeczne przyczyniają się do zwiększenia poczucia własnej wartości, samoakceptacji i pogody ducha. Pozwalają dostrzec osobie niepełnosprawnej pozytywne aspekty życia pomimo trudności wynikających z niepełnosprawności. Pobudzają ją również do radzenia sobie ze stresem, kryzysami oraz do ciągłego przezwyciężania własnych ograniczeń.
Natomiast negatywne postawy i oczekiwania ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych mają ujemny wpływ na ich zachowanie, a przede wszystkim na samoocenę. Poza tym utrudniają przystosowanie się i akceptowanie własnej niepełnosprawności, zniechęcają do podejmowania najmniejszego nawet wysiłku, rodzą poczucie pogardy dla samego siebie i swojej niepełnosprawności, osłabiają mechanizmy odpornościowe i niweczą efekty podejmowanych zabiegów leczniczych, edukacyjnych i rehabilitacyjnych (E. Minczakiewicz, 1996).
Brak akceptacji własnej niepełnosprawności zaburza interakcje między osobami niepełnosprawnymi a sprawnymi oraz zakłóca proces kształtowania się wzajemnych relacji. Akceptacja siebie jest warunkiem akceptacji innych osób. Wyzwała sympatię i życzliwość w stosunku do innych i pozwala na otwartość w kontaktach z otoczeniem.
Na postawy ludzi zdrowych wobec osób niepełnosprawnych ma wpływ szereg rozmaitych czynników. Postawy wobec osób niepełnosprawnych są zależne przede wszystkim od stopnia niepełnosprawności fizycznej, zaburzeń psychospołecznych i upośledzenia umysłowego. Według badań przeprowadzanych przez wielu autorów na przestrzeni wielu lat wynika, że najwięcej kontaktów osoby sprawne są skłonne nawiązać z osobami z niepełnosprawnością fizyczną. Nie widzą zbyt dużych przeszkód w tym, by osoba niepełnosprawna fizycznie była np. ich współpracownikiem, przyjacielem, bliskim przyjacielem ich dziecka, a nawet współmałżonkiem. W przypadku osób z zaburzeniami psychospołecznymi kontakty te byłyby już bardziej ograniczone. Z badań wynika, że ludzie zdrowi akceptują ich zwykle w rolach kolegi lub bliskiego przyjaciela, Najgorzej wygląda sytuacja dotycząca kontaktów z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Wielu ludzi odczuwa przed nimi lęk, poczucie niepewności i w związku z tym nie chciałoby utrzymywać z nimi żadnych z wymienionych wcześniej kontaktów.
Analizując wyniki tych oraz wielu innych badań dotyczących postaw wobec osób z niepełnosprawnością można dojść do wniosku, że najbardziej akceptujące postawy ludzie przejawiają wobec osób cierpiących na choroby przewlekłe i wewnętrzne (np. epilepsję, astmę, choroby serca), W następnej kolejności plasują się osoby niepełnosprawne fizycznie, później osoby z niepełnosprawnością sensoryczną (np. osoby z uszkodzeniami wzroku, słuchu lub mowy) i na końcu osoby niepełnosprawne psychicznie - upośledzone umysłowo i chore psychicznie (J. Kossewska, 2003). To właśnie wobec nich społeczeństwo przejawia najbardziej negatywne postawy. Są one nawet w niektórych przypadkach zbliżone do negatywnych postaw ludzi wobec osób niedostosowanych społecznie (byłych więźniów, alkoholików i narkomanów).
Badania A. Giryńskiego i S. Przybylskiego (1993) pokazują, że osoby z upośledzeniem umysłowym są o wiele bardziej negatywnie spostrzegane przez otoczenie niż osoby z innymi rodzajami niepełnosprawności. Przyczyną tak dużego dystansu jest mała wiedza na temat etiologii, specyfiki i możliwości rozwojowych tych osób. Badania prowadzane wśród młodzieży wskazują także na ogólnie niski poziom wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, osobach niepełnosprawnych i ich możliwościach. Często zdarza się, że młodzi ludzie znacznie wyolbrzymiają ograniczenia związane z niepełnosprawnością. Młodzież wprawdzie deklaruje pozytywne postawy i chęć niesienia pomocy niepełnosprawnym rówieśnikom, ale ich kontakt z osobami niepełnosprawnymi (poza nielicznymi przypadkami niepełnosprawności w najbliższej rodzinie) jest niewielki. Można więc przypuszczać, że deklarowane przez nich postawy mogą różnić się od rzeczywistych. Z badań wynika również, że młodzież ucząca się uważa szkoły specjalne za najlepsze miejsce przeznaczone do kształcenia dzieci z upośledzeniem umysłowym. Według nich jest to miejsce, gdzie nie będą oni narażeni na przykrości (B. Oszustowicz, 1995).
Postawy osób sprawnych wobec niepełnosprawnych mogą zależeć od zawodu tych pierwszych. Wskazują na to badania prowadzone wśród ludzi związanych ze świadczeniem pomocy dla osób niepełnosprawnych: nauczycieli, pracowników służby zdrowia oraz rodziców i rodzeństwa. Osoby wykonujące zawód lekarza, pielęgniarki lub rehabilitanta przypisują osobom niepełnosprawnym, którym pomagają, niższy status społeczny. S.E. Roush (1986) uważa, że osoby te w takim samym stopniu jak inni ludzie czują się zagubieni, gdy muszą pracować z osobą niepełnosprawną. Teoretycznie jednak zakłada się, że pracownicy zawodów służących pomocą osobom niepełnosprawnym powinni być bardziej wrażliwi na ich potrzeby.
Badania przeprowadzone wśród psychologów mówią, że ta grupa zawodowa przejawia relatywnie pozytywne postawy wobec dzieci niepełnosprawnych, chociaż różnią się one w zależności od stopnia niepełnosprawności dziecka i rodzaju trudności z nią związanych. Psychologowie okazują większą akceptację dzieciom z zaburzeniami o charakterze psychoedukacyjnym i funkcjonalnym niż dzieciom z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną, być może ze względu na możliwości i efekty pracy korekcyjnej.
Badania postaw wobec osób niepełnosprawnych prowadzono także wśród nauczycieli, a więc przedstawicieli zawodu który ma szczególne znaczenie dla kształtowania postaw dzieci i młodzieży. Wyniki wskazują jednak, że nauczyciele szkół podstawowych prezentują nieprzychylne postawy wobec uczniów niepełnosprawnych, szczególnie wobec dzieci z porażeniem mózgowym i zaburzeniami emocjonalnymi. Ważną rolę w kształtowaniu postaw nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów jest ich kontakt z nimi oraz własne doświadczenie. Nauczyciele, którzy poza zajęciami w szkole podejmują osobiste kontakty z dziećmi upośledzonymi i ich rodzinami, charakteryzują się bardziej pozytywnymi postawami niż nauczyciele, którzy takich kontaktów nie utrzymują.
Do czynników warunkujących postawy wobec osób niepełnosprawnych należą także pewne wymiary osobowości, regulujące postawy wobec innych ludzi. Na podstawie badań psychologicznych zakłada się, że:
Udowodniono również, że negatywne postawy wobec niepełnosprawnych mogą wynikać z lęku przed odmiennością osób niepełnosprawnych, z obawy przed ich niesamodzielnością i uzależnieniem lub niekiedy przed odpowiedzialnością wobec osoby niepełnosprawnej.
Podsumowując badania i rozważania na temat postaw wobec osób niepełnosprawnych należy zauważyć, że z biegiem lat następują pewne korzystne zmiany. W stosunku do minionych epok wiek XX i XXI charakteryzuje się pozytywnymi postawami i pewną akceptacją osób niepełnosprawnych, pozwalającą na realizację procesu rehabilitacji. Rozpoczęto wiele działań na rzecz wyrównywania szans, integracji, rehabilitacji społecznej oraz poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych. Istnieje jeszcze jednak wiele postaw negatywnych opartych głównie na stereotypach. Według I. Ostrowskiej (1997) wynikają one również z braku doświadczeń i osobistych kontaktów osób sprawnych z niepełnosprawnymi, braku treningu w zakresie wzajemnej komunikacji, umiejętności zachowania się wobec osób niepełnosprawnych lub też z braku wiedzy. Mogą być one także uwarunkowane wiekiem i niskim poziomem wykształcenia.
Współcześnie w społeczeństwie polskim, negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają m.in. z wysokiej pozycji, jaką w hierarchii wartości zajmują: zdrowie, sprawność fizyczna, siła, sukces oraz niezależność. Należy wiedzieć, że istnieje możliwość modyfikacji negatywnych postaw wobec niepełnosprawnych, przede wszystkim poprzez stwarzanie możliwości nawiązania osobistych kontaktów z nimi. Osoby, którym brak takich doświadczeń, często nie wiedzą jak mają zachować się w stosunku do osób z niepełnosprawnością i przejawiają niechętne postawy wobec nich. Natomiast ci, którzy mają niepełnosprawne rodzeństwo lub innego niepełnosprawnego członka rodziny, przejawiają najbardziej pozytywne postawy.
By postawy ludzi zdrowych wobec niepełnosprawnych uległy zmianie na lepsze, powinny być spełnione następujące warunki:
Warto pamiętać o tym, że postawy wobec niepełnosprawnych przenoszone są z pokolenia na pokolenie przez kulturę, a ich modelowanie rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Dlatego też najlepszym momentem dla rozpoczęcia ich kształtowania i dla rozwoju integracji jest najwcześniejszy okres edukacji przedszkolnej i szkolnej.
Skomentuj artykuł
Zobacz komentarze do tego artykułu
Termin "postawa" jest dość często stosowany w codziennym życiu. Nie zawsze uświadamiamy sobie jego znaczenie, które w literaturze definiowane jest wielorako. Postawa jest jednym z podstawowych pojęć psychologii społecznej i socjologii. Pierwotnie pojawiło się na gruncie nauk socjologicznych i później zostało zapożyczone w psychologii społecznej. Aktualnie stanowi podstawowe pojęcie psychologiczne. Terminu "postawa" używamy, aby nazwać emocje i uczucia, jakie towarzyszą nam w kontaktach z innymi ludźmi lub wyjaśnić zachowania pojawiające się w różnych sytuacjach społecznych. Stosowany jest on również przez specjalistów różnych dziedzin: psychologii, filozofii, socjologii, pedagogiki, chociaż w każdej z tych nauk rozumiany jest w innym zakresie znaczeniowym.
Najbardziej znaną definicją postawy w ujęciu psychologicznym jest ta opracowana przez M. Ziemską. Według niej postawa to "tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu, czyli ogólniej mówiąc, jakiegoś przedmiotu, na który jest skierowana" (1973, s. 31). W podobny sposób postawę definiują inni polscy i zagraniczni autorzy m.in. S. Nowak, K. Obuchowski, T. Mądrzycki, E. Aronson. Zwracają oni jednak uwagę na jeszcze jeden bardzo istotny fakt, iż postawa jest czymś stałym, tzn. trwałym (trwającym przez długi czas). Jest to trwała tendencja do zachowania się w określony sposób wobec kogoś lub czegoś. Postawa to utrwalony sposób emocjonalnego ustosunkowania się do danego obiektu.
T. Mądrzycki (1977) wyróżnia następujące cechy postawy:
- postawa zawsze dotyczy kogoś lub czegoś;
- postawa może być specyficzna lub ogólna;
- postawa zawsze jest albo pozytywna albo negatywna, oznacza albo akceptację albo odrzucenie i wiąże się z oceną czegoś albo kogoś.
Każda postawa składa się z trzech komponentów, zwanych także składnikami lub elementami, do których należą:
- Element poznawczy - wszystko to, co wiemy na temat obiektu naszej postawy. Są to też nasze przekonania, poglądy, opinie, przypuszczenia, osądy, kształtowane w oparciu o zdobyte doświadczenie i wiedzę.
- Element emocjonalny - nasze uczucia i emocje wobec danej osoby, rzeczy czy zjawiska. Mogą być one pozytywne (miłość, przyjaźń, akceptacja, aprobata), jak i negatywne (odrzucenie, odraza, niechęć, wrogość). Postawy związane są przede wszystkim z uczuciami wyższymi. Każda postawa ukierunkowuje nas w określony sposób, ukazuje nasz stosunek do czegoś lub kogoś.
- Element behawioralny - wszystkie nasze zachowania względem obiektu postawy. Mogą być one werbalne (wyrażane za pomocą słów) lub niewerbalne (wszystkie nasze czyny, gesty, mimika). Podobnie jak uczucia mogą być one pozytywne lub negatywne.
Postawy są czymś nabytym i wyuczonym. Kształtują się w ciągu naszego życia, głównie w procesie socjalizacji i za sprawą środowiska społecznego, gdyż człowiek jest istotą społeczną. Należy również zaznaczyć, że nasze postawy mogą ulegać zmianom, ale są ściśle związane z naszą psychiką i strukturą osobowości.
Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych są bardzo różnorodne i wyrażają się we wszystkich trzech składnikach: poznawczych (wiedza i przekonania dotyczące osób niepełnosprawnych), emocjonalnych (emocje i uczucia wobec osób niepełnosprawnych) i behawioralnych (zachowania wobec osób niepełnosprawnych) (A. Sękowski, 1994). Można je więc scharakteryzować ze względu na: kryterium oceny osoby niepełnosprawnej, kryterium poznawcze oraz kryterium emocjonalnych interakcji społecznych. W literaturze przedmiotu wymieniane są najczęściej dwie przeciwstawne postawy wobec osób niepełnosprawnych: pozytywne (akceptacja) lub negatywne (odrzucenie). H. Larkowa (1970) dodaje jeszcze trzeci rodzaj - postawy ambiwalentne, czyli zmienne lub obojętne. Uważane są one również za negatywne. Istnieją także inne klasyfikacje postaw wobec osób niepełnosprawnych, które uwzględniają różne wymiary niepełnosprawności, takie jak: widoczność niepełnosprawności, wpływ niepełnosprawności na możliwość komunikacji, stygmatyzacja społeczna, trudności w zakresie samoobsługi, stopień samodzielności i niezależności.
Biorąc pod uwagę komponent poznawczy, pozytywne postawy wobec osób niepełnosprawnych charakteryzuje głównie nie kierowanie się w życiu stereotypami dotyczącymi niepełnosprawności. Pozytywne nastawienie poznawcze (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego niepełnosprawność), znajomość potrzeb osoby i poziomu ich zaspokojenia, obiektywne dostrzeganie zalet i możliwości osoby niepełnosprawnej oraz jej osiągnięć. Negatywne postawy charakteryzuje negatywne nastawienie poznawcze, przesadne zwracanie uwagi na wygląd osoby niepełnosprawnej, zwracanie szczególnej uwagi na samą niepełnosprawność, przecenianie brzydoty niepełnosprawności, kierowanie się stereotypami, mała wiedza na temat osób niepełnosprawnych.
Analizując komponent emocjonalny, postawy pozytywne charakteryzują się obiektywną i realną oceną wpływu niepełnosprawności na psychikę i funkcjonowanie człowieka oraz realnym spostrzeganiem ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej. Negatywnymi postawami są natomiast uczucie litości lub nadopiekuńczości wobec niepełnosprawnych, niedocenianie, ciekawość, deprecjonowanie, przecenianie wpływu niepełnosprawności na psychikę, wyolbrzymianie ograniczeń.
W ujęciu behawioralnym pozytywne postawy wobec osób z niepełnosprawnością odznaczają się: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy, integrowaniem osób niepełnosprawnych. Postawy negatywne związane są z: powiększaniem dystansu społecznego, brakiem akceptacji dla udziału osób niepełnosprawnych w różnych kontaktach i interakcjach społecznych, uczuciem lęku i zakłopotania w obecności osoby niepełnosprawnej.
Według specjalistów pozytywne postawy społeczeństwa i najbliższych, zawierające krytyczną, lecz obiektywną i życzliwą ocenę osoby niepełnosprawnej, stanowią warunek konieczny dla rozwoju jej poczucia bezpieczeństwa, a tym samym dla prawidłowego przystosowania społecznego. Szacunek i akceptacja wyrażane przez otoczenie społeczne przyczyniają się do zwiększenia poczucia własnej wartości, samoakceptacji i pogody ducha. Pozwalają dostrzec osobie niepełnosprawnej pozytywne aspekty życia pomimo trudności wynikających z niepełnosprawności. Pobudzają ją również do radzenia sobie ze stresem, kryzysami oraz do ciągłego przezwyciężania własnych ograniczeń.
Natomiast negatywne postawy i oczekiwania ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych mają ujemny wpływ na ich zachowanie, a przede wszystkim na samoocenę. Poza tym utrudniają przystosowanie się i akceptowanie własnej niepełnosprawności, zniechęcają do podejmowania najmniejszego nawet wysiłku, rodzą poczucie pogardy dla samego siebie i swojej niepełnosprawności, osłabiają mechanizmy odpornościowe i niweczą efekty podejmowanych zabiegów leczniczych, edukacyjnych i rehabilitacyjnych (E. Minczakiewicz, 1996).
Brak akceptacji własnej niepełnosprawności zaburza interakcje między osobami niepełnosprawnymi a sprawnymi oraz zakłóca proces kształtowania się wzajemnych relacji. Akceptacja siebie jest warunkiem akceptacji innych osób. Wyzwała sympatię i życzliwość w stosunku do innych i pozwala na otwartość w kontaktach z otoczeniem.
Na postawy ludzi zdrowych wobec osób niepełnosprawnych ma wpływ szereg rozmaitych czynników. Postawy wobec osób niepełnosprawnych są zależne przede wszystkim od stopnia niepełnosprawności fizycznej, zaburzeń psychospołecznych i upośledzenia umysłowego. Według badań przeprowadzanych przez wielu autorów na przestrzeni wielu lat wynika, że najwięcej kontaktów osoby sprawne są skłonne nawiązać z osobami z niepełnosprawnością fizyczną. Nie widzą zbyt dużych przeszkód w tym, by osoba niepełnosprawna fizycznie była np. ich współpracownikiem, przyjacielem, bliskim przyjacielem ich dziecka, a nawet współmałżonkiem. W przypadku osób z zaburzeniami psychospołecznymi kontakty te byłyby już bardziej ograniczone. Z badań wynika, że ludzie zdrowi akceptują ich zwykle w rolach kolegi lub bliskiego przyjaciela, Najgorzej wygląda sytuacja dotycząca kontaktów z osobami z niepełnosprawnością intelektualną. Wielu ludzi odczuwa przed nimi lęk, poczucie niepewności i w związku z tym nie chciałoby utrzymywać z nimi żadnych z wymienionych wcześniej kontaktów.
Analizując wyniki tych oraz wielu innych badań dotyczących postaw wobec osób z niepełnosprawnością można dojść do wniosku, że najbardziej akceptujące postawy ludzie przejawiają wobec osób cierpiących na choroby przewlekłe i wewnętrzne (np. epilepsję, astmę, choroby serca), W następnej kolejności plasują się osoby niepełnosprawne fizycznie, później osoby z niepełnosprawnością sensoryczną (np. osoby z uszkodzeniami wzroku, słuchu lub mowy) i na końcu osoby niepełnosprawne psychicznie - upośledzone umysłowo i chore psychicznie (J. Kossewska, 2003). To właśnie wobec nich społeczeństwo przejawia najbardziej negatywne postawy. Są one nawet w niektórych przypadkach zbliżone do negatywnych postaw ludzi wobec osób niedostosowanych społecznie (byłych więźniów, alkoholików i narkomanów).
Badania A. Giryńskiego i S. Przybylskiego (1993) pokazują, że osoby z upośledzeniem umysłowym są o wiele bardziej negatywnie spostrzegane przez otoczenie niż osoby z innymi rodzajami niepełnosprawności. Przyczyną tak dużego dystansu jest mała wiedza na temat etiologii, specyfiki i możliwości rozwojowych tych osób. Badania prowadzane wśród młodzieży wskazują także na ogólnie niski poziom wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, osobach niepełnosprawnych i ich możliwościach. Często zdarza się, że młodzi ludzie znacznie wyolbrzymiają ograniczenia związane z niepełnosprawnością. Młodzież wprawdzie deklaruje pozytywne postawy i chęć niesienia pomocy niepełnosprawnym rówieśnikom, ale ich kontakt z osobami niepełnosprawnymi (poza nielicznymi przypadkami niepełnosprawności w najbliższej rodzinie) jest niewielki. Można więc przypuszczać, że deklarowane przez nich postawy mogą różnić się od rzeczywistych. Z badań wynika również, że młodzież ucząca się uważa szkoły specjalne za najlepsze miejsce przeznaczone do kształcenia dzieci z upośledzeniem umysłowym. Według nich jest to miejsce, gdzie nie będą oni narażeni na przykrości (B. Oszustowicz, 1995).
Postawy osób sprawnych wobec niepełnosprawnych mogą zależeć od zawodu tych pierwszych. Wskazują na to badania prowadzone wśród ludzi związanych ze świadczeniem pomocy dla osób niepełnosprawnych: nauczycieli, pracowników służby zdrowia oraz rodziców i rodzeństwa. Osoby wykonujące zawód lekarza, pielęgniarki lub rehabilitanta przypisują osobom niepełnosprawnym, którym pomagają, niższy status społeczny. S.E. Roush (1986) uważa, że osoby te w takim samym stopniu jak inni ludzie czują się zagubieni, gdy muszą pracować z osobą niepełnosprawną. Teoretycznie jednak zakłada się, że pracownicy zawodów służących pomocą osobom niepełnosprawnym powinni być bardziej wrażliwi na ich potrzeby.
Badania przeprowadzone wśród psychologów mówią, że ta grupa zawodowa przejawia relatywnie pozytywne postawy wobec dzieci niepełnosprawnych, chociaż różnią się one w zależności od stopnia niepełnosprawności dziecka i rodzaju trudności z nią związanych. Psychologowie okazują większą akceptację dzieciom z zaburzeniami o charakterze psychoedukacyjnym i funkcjonalnym niż dzieciom z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną, być może ze względu na możliwości i efekty pracy korekcyjnej.
Badania postaw wobec osób niepełnosprawnych prowadzono także wśród nauczycieli, a więc przedstawicieli zawodu który ma szczególne znaczenie dla kształtowania postaw dzieci i młodzieży. Wyniki wskazują jednak, że nauczyciele szkół podstawowych prezentują nieprzychylne postawy wobec uczniów niepełnosprawnych, szczególnie wobec dzieci z porażeniem mózgowym i zaburzeniami emocjonalnymi. Ważną rolę w kształtowaniu postaw nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów jest ich kontakt z nimi oraz własne doświadczenie. Nauczyciele, którzy poza zajęciami w szkole podejmują osobiste kontakty z dziećmi upośledzonymi i ich rodzinami, charakteryzują się bardziej pozytywnymi postawami niż nauczyciele, którzy takich kontaktów nie utrzymują.
Do czynników warunkujących postawy wobec osób niepełnosprawnych należą także pewne wymiary osobowości, regulujące postawy wobec innych ludzi. Na podstawie badań psychologicznych zakłada się, że:
- istnieją cechy osobowości warunkujące postawy wobec niepełnosprawnych;
- możliwe jest na podstawie cech osobowości osób zdrowych przewidywanie ich postaw i hipotetycznego zachowania się wobec niepełnosprawnych;
- możliwa jest modyfikacja postaw i zachowań osób zdrowych poprzez oddziaływanie na cechy ich osobowości.
Udowodniono również, że negatywne postawy wobec niepełnosprawnych mogą wynikać z lęku przed odmiennością osób niepełnosprawnych, z obawy przed ich niesamodzielnością i uzależnieniem lub niekiedy przed odpowiedzialnością wobec osoby niepełnosprawnej.
Podsumowując badania i rozważania na temat postaw wobec osób niepełnosprawnych należy zauważyć, że z biegiem lat następują pewne korzystne zmiany. W stosunku do minionych epok wiek XX i XXI charakteryzuje się pozytywnymi postawami i pewną akceptacją osób niepełnosprawnych, pozwalającą na realizację procesu rehabilitacji. Rozpoczęto wiele działań na rzecz wyrównywania szans, integracji, rehabilitacji społecznej oraz poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych. Istnieje jeszcze jednak wiele postaw negatywnych opartych głównie na stereotypach. Według I. Ostrowskiej (1997) wynikają one również z braku doświadczeń i osobistych kontaktów osób sprawnych z niepełnosprawnymi, braku treningu w zakresie wzajemnej komunikacji, umiejętności zachowania się wobec osób niepełnosprawnych lub też z braku wiedzy. Mogą być one także uwarunkowane wiekiem i niskim poziomem wykształcenia.
Współcześnie w społeczeństwie polskim, negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają m.in. z wysokiej pozycji, jaką w hierarchii wartości zajmują: zdrowie, sprawność fizyczna, siła, sukces oraz niezależność. Należy wiedzieć, że istnieje możliwość modyfikacji negatywnych postaw wobec niepełnosprawnych, przede wszystkim poprzez stwarzanie możliwości nawiązania osobistych kontaktów z nimi. Osoby, którym brak takich doświadczeń, często nie wiedzą jak mają zachować się w stosunku do osób z niepełnosprawnością i przejawiają niechętne postawy wobec nich. Natomiast ci, którzy mają niepełnosprawne rodzeństwo lub innego niepełnosprawnego członka rodziny, przejawiają najbardziej pozytywne postawy.
By postawy ludzi zdrowych wobec niepełnosprawnych uległy zmianie na lepsze, powinny być spełnione następujące warunki:
- kontakt ludzi pełnosprawnych z niepełnosprawnymi powinien opierać się nie na obawach i lęku, ale na chęci pokonania istniejących barier i prowadzić do pełnej akceptacji i normalizacji wzajemnych relacji;
- osoby niepełnosprawne (również uczniowie i ich rodzice) powinny mieć znacznie większy wpływ na kształtowanie programu rehabilitacji ponosząc również za jego kształt osobistą odpowiedzialność;
- obawy osób niepełnosprawnych dotyczące zachowań i reakcji osób pełnosprawnych we wzajemnych relacjach nie powinny mieć uzasadnienia w praktyce.
Warto pamiętać o tym, że postawy wobec niepełnosprawnych przenoszone są z pokolenia na pokolenie przez kulturę, a ich modelowanie rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Dlatego też najlepszym momentem dla rozpoczęcia ich kształtowania i dla rozwoju integracji jest najwcześniejszy okres edukacji przedszkolnej i szkolnej.
- Autor jest absolwentem pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej i wspomagania rodziny oraz oligofrenopedagogiki. Jego zainteresowania koncentrują się wokół zagadnień związanych z psychologią, pedagogiką specjalną oraz z problematyką niepełnosprawności. Zagadnienia związane z niepełnosprawnością są mu bliskie, gdyż sam jest osobą niepełnosprawną ruchowo, poruszającą się na wózku. Pracuje w Stowarzyszeniu "Budujemy Przystań" w Radomiu, którego celem jest pomoc dzieciom niepełnosprawnym, zapewnienie im wielopłaszczyznowych form edukacji i rehabilitacji prowadzącej do pełnej aktywności życiowej i społecznej oraz wspieranie ich rodzin.
Bibliografia
- Aronson E.: Człowiek, istota społeczna, Warszawa 2005.
- Kirenko J.: Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Lublin 2006.
- Larkowa H.: Człowiek niepełnosprawny. Problemy psychologiczne., Warszawa 1987.
- Majewski T.: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa 1995.
- Mądrzycki T.: Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa 1977.
- Sękowski A.: Pomiędzy dyskryminacją a integracją osób niepełnosprawnych [w:] Wspomaganie rozwoju osób niepełnosprawnych B. Kaja (red.), Lublin 2001.
Opublikowano: 2015-03-21
Zobacz komentarze do tego artykułu
O postawach wobec osób z niepełnosprawnością
Autor: dajelapke Data: 2015-04-18, 22:15:46 OdpowiedzOd lat kontaktuję się z niewidomymi i słabowidzącymi, więc z obserwacji własnych dodałabym jeszcze jeden czynnik wpływający na postawy ludzi zdrowych wobec niepełnosprawnych. Chodzi mi o oddziaływanie przeciwne, tzn. postawę niepełnosprawnych wobec zdrowych. Rzecz jasna nie mam przy tym na myśli upo... Czytaj dalej
- RE: O postawach wobec osób z niepełnosprawnością - pavel512, 2015-04-20, 18:50:17
- RE: O postawach wobec osób z niepełnosprawnością - dajelapke, 2015-04-20, 22:37:43